Een reis in het verleden met verrassende vergezichten
Buitenplaats Alsemgeest was een historisch landgoed in ’s-Gravenzande, vermoedelijk gesticht in de 17e of 18e eeuw. Het bestond uit een statig herenhuis, omgeven door tuinen, weilanden en boomgaarden. De buitenplaats diende als buitenverblijf voor welgestelde eigenaren, waaronder leden van vooraanstaande regentenfamilies.
In kranten en archieven wordt Alsemgeest meerdere keren genoemd, vaak in verband met verkopen of gebeurtenissen op het landgoed. In de 19e en 20e eeuw verschenen advertenties waarin het huis en de gronden te koop werden aangeboden.
Door veranderend landgebruik en economische ontwikkelingen raakte Alsemgeest in verval. Uiteindelijk verdween de buitenplaats, en vandaag herinnert alleen de naam nog aan dit stukje geschiedenis van ’s-Gravenzande.
Buitenplaats Alsemgeest
Buitenplaatsen Alsemgeest en Zuijd Wint
Kaart uit 1810 met de buitenplaats Alsemgeest
Een gedetailleerde plattegrond van de buitenplaats Alsemgeest is te vinden op de kaart uit 1712 van Nicolaus Samuelis Cruquius. Deze kaart vermeldt meerdere buitenplaatsen, waarvan Alsemgeest – gelegen aan de Maasdijk in Zand Ambacht – de grootste is.
In die tijd moeten ’s-Gravenzande en Zand Ambacht een zeer aantrekkelijke omgeving zijn geweest voor vooraanstaande families. De vele buitenplaatsen, omgeven door barokke parken en gelegen vlak bij de kust, maakten het gebied bijzonder geliefd.
Tijdens de Gouden Eeuw, in de 17e eeuw, kochten adellijke families, rijke handelaren en reders buitenplaatsen op het platteland. Vaak betrof dit landbouw- of tuinbouwgronden met boerderijen, waarop zij vervolgens een statig landhuis lieten bouwen. De welvaart van de eigenaren weerspiegelde zich in indrukwekkende landhuizen, aangelegde parken met beeldengroepen, zonnewijzers, vijvers, terrassen en gazons. Afbeeldingen van de buitenplaats Zuijd Wint, vlak bij hofstede Alsemgeest, geven een goed beeld van het leven op deze buitenplaatsen, die ook wel hofstedes werden genoemd.
In documenten uit 1721 is terug te vinden waaruit de buitenplaats Alsemgeest bestond:
Een mooie, zeer plezierige hofstede en woningen, genaamd Alsemgeest, gelegen in Zandambagt even buiten de stad 's-Gravenzande. De Hofstede bestond uit een zeer royaal Herenhuis, een tuinmanswoning, twee koetshuizen en een stalling voor zes paarden. Daarnaast had de hofstede boomgaarden, moestuinen, plantage, dreven, lanen, sterrenbossen. Tot de hofstede behoorden ook diverse 'partijen wei', landbouw- en geestgronden, sloten en wallen.
Een sterrenbos is een bos met paden die vanuit een middelpunt straalsgewijs naar de uiteinden lopen. Op de kaart van Cruquius is de vorm van de ster ook goed te zien.
In 1721 had het landgoed een grootte van ongeveer 50 morgen. (Een morgen is een oud-Nederlandse oppervlaktemaat gebaseerd op een gebied dat in een ochtend kon worden geploegd. Een morgen was meestal iets minder dan een hectare groot.)
Onderdeel van het landgoed was bij de koop in 1676: een laantje 'toecomende Sijne Hoochheyt de heere prince van Orange'. Deze laan werd de oprijlaan van de buitenplaats (nu de Alsemgeestlaan) en zal een zekere status en aanzien aan bewoners en buitenplaats hebben gegeven.
Zie ook hieronder "Vermeldingen van de buitenplaats" met advertenties waarin de buitenplaats zeer uitgebreid beschreven is.
In een akte uit 1766 wordt de ligging van de buitenplaats beschreven:
Wat nu rest van de buitenplaats is één gebouw, dat als woonhuis wordt gebruikt (zie afbeelding). Het is niet bekend of het gebouw wat nu nog staat in 1721 een onderdeel was van het grote herenhuis, de tuinmanswoning of van de koetshuizen.
Tegenwoordig zijn alleen de contouren van het vroegere gebied nog goed te zien. Zie hiervoor de
'Alsemgeestlaan'
Buitenplaats Zuijdwind met de toren van 's-Gravenzande
Zicht vanaf huis Alsemgeest (door Aert Schouman)
Zicht vanaf huis Alsemgeest (door Aert Schouman)
De Dordrechtse kunst- en behangselschilder Aart Schouman (1710-1792) heeft veel afbeeldingen gemaakt van de buitenplaats Zuijdwind, vlak bij huis Alsemgeest, en van de omliggende omgeving. Zijn werk biedt een prachtig inkijkje in het leven op de buitenplaatsen rond ’s-Gravenzande.
Op de linkerafbeelding is buitenplaats Zuijdwind te zien, met de achterzijde van het huis en daarachter de toren van ’s-Gravenzande. Dit beeld geeft een indruk van hoe een buitenplaats er in die tijd uitzag.
Rond 1777 schilderde Schouman ook vergezichten van ’s-Gravenzande, die vermoedelijk vanaf buitenplaats Alsemgeest zijn gemaakt – misschien zelfs vanaf het dak.
De haardplaat is een van de weinige overblijfselen van de ooit statige buitenplaats Alsemgeest. Dit historische object bevindt zich tegenwoordig in de collectie van het Westlands Museum.
Op de haardplaat is Vrouwe Justitia afgebeeld, wat mogelijk verband houdt met de eerste eigenaar van de buitenplaats, Johan Laurentius. Hij was advocaat voor het Hof van Holland, wat de keuze voor dit symbool van gerechtigheid zou kunnen verklaren.
Opvallend is echter het jaartal 1653, dat niet direct aan Laurentius te koppelen is. In dat jaar was hij pas 12 jaar oud, en pas zestien jaar later, in 1669, deed hij zijn eerste grondaankopen voor de buitenplaats. Dit jaartal kan dus niet verwijzen naar de stichting van Alsemgeest.
Een andere theorie is dat de woning van Joris Leendertsz van Alsemgeest in die tijd ook diende als rechthuis van Zandambacht. In dat geval zou de haardplaat met Vrouwe Justitia niet naar een specifieke eigenaar verwijzen, maar naar de functie van het gebouw.
Haardplaat uit de schouw in het huis Alsemgeest
Mr Cornelis Bastiaan Nederburgh
Fraai detail uit de koopakte van 1762
In 1669 koopt Johan Laurentius, een vermogende advocaat voor het Hof van Holland land bij de woning "Den Alsemgeest", land dat in 1658 nog eigendom was van Joris Leendertsz van Alsemgeest.
Daarnaast koopt Laurentius in 1669 in hetzelfde gebied ook ander land waarop Alsemgeesten en aanverwanten hebben gewoond. Jannetje Harpertsdr. van der Helm, de weduwe van Joris en inmiddels ook weduwe van Cornelis Theunis Verheul verkoopt dan huis, bijhuis, schuren, twee duivenkasten, hooibergen en land aan Johan Laurentius. Het gaat hier vermoedelijk om de woning Den Alsemgeest.
Opvallend is, dat twee duivenkasten worden verkocht. Het recht van duivenhouderij was in Holland in het algemeen voorbehouden aan de adel. Toen Joris Leenderts het onroerend goed in 1634 had gekocht werden de duivenkasten nog niet vermeld.
(9 jaar na de aankoop begon Laurentius nog een proces bij het Hof van Holland, omdat hij niet op de hoogte gesteld zou zijn van bepaalde verkoopvoorwaarden en erfbelasting. Deze bleken toch in verkoopakte en bijlagen vermeld te zijn.)
Met de aankopen door Johan Laurentius in 1669 startte de vorming van de grote buitenplaats ‘Alsemgeest’.
Misschien dat Johan Laurentius en zijn vrouw Lidia Fransdr van Bleijswijck eerst het huis zelf gebruikt hebben als buitenverblijf.
Zeven jaren na de eerste aankopen, in 1676, wordt gestart met koop van omliggende landerijen. Na de dood van Johan Laurentius in 1680 doet Lidia nog 5 aankopen in het gebied. En het is heel aannemelijk dat Lidia uiteindelijk de bouwvrouwe is van de grote buitenplaats met sterrenbos.
Lidia is overleden in 1696 en was toen ook weduwe van Urbanus Jansz Bronsgeest. Het is nog niet bekend wanneer het landgoed naar een volgende eigenaar is overgegaan.
In 1712 staat Mr. Adriaan Breur vermeld als eigenaar.
Mr. Adriaan Breur is geboren in 1643 of 1644 en te Den Haag overleden op 5-11-1720.
Adriaan was advocaat van de Hof van Holland, landsadvocaat bij de Staten-Generaal (1716-1720) en behoorde tot de vaste kern van een aantal juridische adviseurs van Maria Louise van Hessen-Kassel, de moeder van stadhouder Willem IV.
In zijn testament heeft Adriaan het buitenhuis nagelaten aan de Remonstrantse kerken. Die verkopen de hofstede in september 1721. Het buitenverblijf, groot circa 50 morgen land wordt verkocht voor 13.100 carolus guldens. Daarnaast worden nog 1.427 guldens betaald voor rantsoenen en andere zaken.
Jan Pieter Ravens wordt in 1721 eigenaar van 'Alsemgeest' en in datzelfde jaar wordt hij door de hiervoor genoemde Maria Louise, de moeder van stadhouder Willem IV, benoemd als verpachter van de tienden in het Westland.
Hij woonde in Den Haag en had meerdere eigendommen in het Westland. Jan Pieter wordt vermeld als secretaris van een diplomaat in het Verenigd Koninkrijk.
In 1729 en 1731 wil Jan Pieter het landgoed verkopen. Zie de afgebeelde advertentie en de advertentietekst onder Vermeldingen van de buitenplaats.
Op maandag 4 juni 1731 wordt het op de veiling in 'den Nieuwen of Kloveniers Doelen' aangeboden.
De verkoop is kennelijk niet gelukt omdat Jan Pieter Ravens de buitenplaats met ingang van mei 1732 te huur aanbiedt. In 1734 en 1735 wordt het weer te huur aangeboden.
In 1762 is Jan Pieter Ravens nog eigenaar van de buitenplaats.
In de akte uit 1766 wordt hij vermeld als stadhouder en griffier van zijnen doorluchtige hoogheid en leenheer van Polanen.
Jan Pieter splitst het buitengoed. In beide verkoopaktes wordt de begrenzing van de hofstede Alsemgeest aangegeven.
In 1762 verkoopt hij land aan de heer Frederik Christoffel Willem Lodewijk Grave van Bijland en in 1766 verkoopt hij de hofstede en de woningen aan de Heer Gerlang Jan Doijs,
Baron van der Does, heere Van Langevelt.
Frederik is geboren op 20 augustus 1719 te Nijmegen en overleden op 29 augustus 1789 te Beest. Hij was een telg uit een oud Nederlands adellijk geslacht en rijksgraaf van Bylandt. Op het moment dat Frederik het land kocht was hij kolonel van een regiment infanterie. Op 22 juni 1779 werd hij generaal-majoor. De naam zoals deze hier staat is de naam in de koopakte. Van Bijland wordt het meest als Van Bylandt geschreven.
Frederik koopt in 1762 een partij geest- en weiland in Zand Ambacht. Het land lag ten oosten van de Heereweg, ten westen van het land van Pieter Jan Ravens (het verkochte land lag op de noord-oosthoek van de hofstede Alsemgeest). Een gedeelte van het land van Pieter Jan Ravens is aspergeland. Van de gehele Geest gaat drie-vierde naar Frederik en een kwart blijft in het bezit van Pieter Jan Ravens. Frederik moet zorgen voor overpad (het recht van anderen om zijn land over te steken) en voor behoorlijke afschutting. Hij moet bovendien zorgen voor een dam in de sloot aan de weg ten behoeve van de laan van Jan Pieter. Voor het toch behoorlijk grote stuk land betaalt Frederik zeshonderd guldens.
In het stuk land dat Frederik koopt ligt ook de laan die toebehoorde aan "zijn doorluchtige hoogheid" (zie hiervoor de "andere (koninklijke) erfseigenaren).
Gerlag (ook geschreven als Gerlach) is geboren in Den Haag op 13 juli 1731, overleden te Den Haag op 27 juli 1810. Gerlag is heer van beide Noordwijken, Langeveld, Offem e.a. Hij was in 1744 student te Leiden. Zijn carriere begon hij als raad in het Hof van Holland, daarna was hij president van de Rekenkamer, hoogheemraad van Delfland, beschreven in de ridderschap van Holland. In 1790 werd hij door de Staten Generaal verkozen tot lid der commissie van toevoorzicht over de Indiën.
Op 1 februari 1766 wordt Gerlag eigenaar van de hofstede en woningen met de naam Alsemgeest. De buitenplaats heeft dan een oppervlakte van 46 morgen. De hofstede wordt gekocht voor achtienduizend gulden.
De buitenplaats heeft in 1797, 1798, 1803 en 1805 te koop heeft gestaan. In 1798 wordt de hofstede zelfs op veilingen aangeboden, maar dat is mislukt.
In die tijd zal waarschijnlijk de ontmanteling van het park (sterrenbos) en de verkaveling naar landbouwpercelen zijn begonnen. Jacobus Kloosterman, tuinman, wordt in oktober 1795
vermeld bij de verkoop van enige essen-, iepen- en eikenbomen. In 1805 worden diverse bomen ("van differente groote en ouderdom, en waaronder vele zeer geschikt tot Lanen") te koop aangeboden.
Bij zijn overlijden in 1807 was de oprijlaan veranderd in een akker en stond er verder alleen nog een boerderij, 'bestaande in vier benedenvertrekken, twee opkamers, zolders en twee kelders, benevens een wagen-schuur, en stallinge voor 6 paarden, met een arbeiderswoning erbij. Het terrein bestond uit 'ruym 18 mergen zoo teel- als boomgaard-lant met zijn muragie en lootz (...) alles behoord hebbende tot de geweesene buyteplaats Alsemgeest. De boerderij Dijkzigt bestond in 1807 uit een woonhuis, koeienstal, 'thuinmans-woninge, schuuren, stallinge en verdere getimmerten, staande op den grond van de geamoveerde (gesloopte) buitenplaats Alsemgeest'.
Geboren te Voorburg 14 September 1790, overleden te Warmond 22 Februari 1865. Cornelis heeft in Leiden rechten gestudeerd (1807-1810). Hij werd advocaat te Naaldwijk en in 1811 griffier bij het vredegerecht aldaar en in 1816 vrederechter. Op 16 Juni 1827 werd hij in het kiesdistrict Naaldwijk door de eigenerfden tot lid der Provinciale staten van Holland gekozen. Daar werd hij lid van Gedeputeerde staten en als Statenlid ging hij na de splitsing van de provincie Holland in 1840 ook naar Zuid-Holland over. Op 7 Juli 1842 volgde zijn verkiezing tot lid van de Tweede Kamer. Hij werd 6 Juli 1848 met 39 stemmen herkozen tegen 37 op Thorbecke. Op 1 Juni 1849 werd hij voor het district Naaldwijk weer tot Gedeputeerde gekozen in de Provinciale staten. Op 3 September 1850 werd hij na de invoering van de Provinciale wet herkozen, maar nu in het district 's-Gravenhage en ook weer als Gedeputeerde. In 1852 werd hij toegewezen aan het district Vlaardingen, waarvoor hij geregeld tot zijn overlijden zitting hield. Hij verhuisde in 1852 van Naaldwijk naar Warmond. Hij huwde in 1825 jonkvrouw Clementia Cornelia Elisabeth Gevers bij wie hij 2 zonen had.
Een zoon van Cornelis schrijft in 1865 twee brieven aan zijn broer Sebastiaan Cornelis Herman Nederburgh, Inspecteur van Financiën te Batavia. In de eerste brief van 4 mei schrijft hij dat de verkoop van Alsemgeest en het andere land na het overlijden van hun vader onvermijdelijk is. De hypotheken die daarop kleven zijn aanzienlijk en bedragen f 20.000,--. De schrijver van de brief heeft met de notaris de huurders bezocht en dat was niet aangenaam, omdat hij alles behalve welkom was. Hij schrijft: "Het resultaat was dat Jan Pot en van der Lingen met December e.v. (eerstvolgend) moeten opkrassen; de overigen met december 1867. Na afloop der verkoop zal ik U omstandig berigten mede delen."
In de brief van juli 1865 schrijft hij dat 'Alsemgeest' op de 12e van die maand is verkocht voor f. 39.000,--. De rente van het geld dat overblijft na aflossing van de hypotheek is - met het geld van een tante en van zijn broer - voldoende om zijn moeder op behoorlijke voet te laten leven. "De meeste huurders zullen vermoedelijk wel kunnen blijven behalve Jan Pot en Van der Lingen, wier tuinen gekocht zijn door personen die zezelve gebruiken zullen. De huizen op Oostduin zijn gekocht door de timmerman Eendenburg en den metselaar Lalleman, zoodat van der Hout ook wel zal kunnen blijven wonen. De tuinen van Van der Hoeven, Oversloot en ’t Hart zijn, de twee eersten door eene Krouwel, de laatste door ’t Hart zelve gekocht".
Voor een gedeelte is het gebied waarop de hofstede staat eigendom van andere eigenaren en daarvoor moet dan ook erfpacht betaald worden door de eigenaren van 'Alsemgeest'.
In 1721 en 1762 moet per jaar twee gulden betaald worden aan de nalatenschap van zijne majesteit van Groot-Brittannië voor een laantje. Vermoedelijk hetzelfde laantje dat in 1676 nog toekwam aan de Prins van Oranje.
Per jaar moet dan ook zesendertig gulden betaald worden aan Cornelia Isaaks Eijckeman, huijsvrouw van Jan van den Bosch.
Advertentie 's Gravenhaegse courant uit 1729
Het restant van de buitenplaats Alsemgeest in 1997
Het laatst bewaard gebleven gebouw van de buitenplaats
Uyt de hand te Koop of te Huur, om aenstonds te aenvaerden, de zeer plaisante en extra profitable Hofstede, genaemd ALSEMGEEST, met zijn logeable Heeren Huyzinge, waer in 8 commodieuse Vertrekken gelyks de grond, met nog 2 Kelderkamers en 2 Keukens, Stalling voor 6 Paerden, Koetshuys, Wagenhuys, Vishuys, en een zeer bequame Tuynmans-wooning; voorts considerable Boomgaerden en Moestuynen, Visryke Vyvers, fraje Beuken en andere Heggens, Starrebosschen, Berceaux (=bogengang), schone Allées en Lanen van opgaende Beuken-Essen en Ypen-bomen, waer onder een van ruym 170 Roeden lang voor 't front van't Huys, voor 't welk een groot Pleyn of Bassecourt (=hoenderhof) is, waer op 7 differente Allées corresponderen : Deeze bovengemelde Plantage is vierkant, en groot ontrent 20 Margen, omringd met een breede Gragt of Visryk Water van 2o voeten wyd : Item nog 27 Margen Wey- en Bouwlanden, die apart worden verhuurd ; en circa 3 Margen met hakbaren Elst beplant, annex en rondom de voorsz reguliere Plantage. Dit alles te zamen gioot circa 50 Margen, is geleegen in het Westland, even buyten de Stede 's Gravezande, niet ver van 's Gravenhage, van waer men des Winters, zo wel als des Zomers, door zeer goede wegen, en ook te water, altyd gemakkelyk af en aen kan komen. lemand nader onderichting begeerende, kan zig addresséren by J. P. Ravens, in 't Westeynde, of by den Makelaer Pieter Koesen,, in de Wagenstraet in 's Hage.
Uit de Hand te Koop, de HOFSTEDE, genaamd ALSEMGEEST. gelegen onder den Ambachte van ZAND-AMBACHT, bestaande in een HEEREN- HUIZINGE, continerende een aantal VERTREKKEN, alle Behangen en zeer net geconditioneerd, goede Keuken, Kelders en verdere Cemmoditeiten, die tot een aangenaam BUITEN-VERBLYF vereischt worden, STALLINGE en KOETSHUIZEN; mitsgaders Tuinmans-Woning; voorts BOSSCHEN en verdere BEPOTINGE en BFPLANTINGEN. MOESTUINEN ca BOOMGAARDEN, VIS-VYVERS, en alle het geene tot eene aangename en riante HOFSTEDE vereischt en gerequireerd kan worden. Nader onderrigting te bekomen ten Comptoire van den Notaris en Makelaar JOHANNES DEEL, wonende op de Prinsegragt, in 's Hage.
JOHANNES DEEL, Notaris en Makelaar in 's Gravenhage, in qualiteit als last en order hebbende van zyne Principaal, zal op Dingsdag den 13 February 1798, des avonds ten 5 uren,
in de Casselenye van den Hove van Holland, publyk veilen, en op Vrijdag den 16 daaraanvolgende, des avonds ten 9 uren finaal verkoopen:
No. 1. Een zeer vermakelyke en welgelegen HOFSTEDE, genaamd ALSEMGEEST, met zyne Heeren Huizinge, contineerende een aantal Vertrekken, meest alle nieuw Behangen en Geplafoneert,
met Schilderyen in de Schoorsteenen; voorts ruime Zolders, Domestiquekamers, goede Keukens, Kelders en verdere offices die tot een aanzienlyk en riant Buitenverblyf
gerequireert worden; mitsgaders Koetshuis voor verscheide Rytuigen, ruime Stallingen voor verscbeide Paarden, Tuinmans Huis en verdere Getimmertens, groote Bosschen,
Plantagien, Boomgaarden ea Vischvyvers, welaangelegde Tuin , beplant met exquise Vrugtboomen, Broey-en Trekkasten, Moesery en het geene verder tot eene Hofstede word gerequireerd;
staande ea gelegen onder de Heerlykheid van Sand-Ambagt, by de Stede 's Gravesande, te samen in zyne Gragten, met de Oprylaan groot 21 Mergen.
No. 2. Eea party BOSCH-LAND, groot 3 Mergen, gelegen als voren. Een gedeelte van den OUDEN-DYK, strekkende Zich langs den Heerenweg, groot 78 Roeden; by de geaffigeerde Biljetten breeder omschreven,
en kunnende gemelde Perceelen tweemaal per week worden bezigtigd, te weten: Dingsdags en Donderdags van 10 tot 3 uren, en met het doen der Opdragt worden aanvaard....
De hofstede is op verschillende dagen ter veiling aangeboden
UIT DE HAND TE KOOP, op zeer favorabele Conditien, de HOFSTEDE genaamd ALSEMGEEST, gelegen bij de stede 's Gravezande, in Zand-Ambacht. Neder onderrigtinghe te bekomen ten Comptoire van den Notaris en Makelaar JOHANNES DEEL, op dePrinsegragt, in 's Hage.
...In het Regthuis van Zand-Ambagt te 's-Gravenzande, op Woensdag den 5 Augustus 1807, publiek te veilen, en op Woensdag den 12 daaraanvolgende, finaal te verkopen: een capitalle BOUWMANS-WONING, genaamt DYKZIGT, bestaande in een Bouwhuis, stallinge voor koebeesten en paarden, dorssolder, karenmolen, kooren zolders, schuuren, drie hooybergen, en het geene verder tot een compleete bouwerey werd vereischt; voorts tuijnmans-woninge, schuuren, stallinge en verdere getimmertens, staande op de grond van de geamoveerde Buitenplaats Alsemgeest, mitsgaders diverse parthyen alle beste WEY-, HOOY-, TEEL-, THUIN, BOOMGAARD en BOSCH-LANDENm gelegen meest allen annex den andere onder gemelde Ambagte van Zand-Ambagte te zamen groot vyf- en -zeventig mergen. ...
Vergelijkbare advertenties verschenen in de Rotterdamse Courant van 28-7-1807 en 4-8-1807.
OPENBARE VERKOOPING van PAARDEN, HOORNVEE, OVERLOOPER-VARKENS, RIJTUIKENS, BOUW- en MELKGEREEDSCHAPPEN. Bij biljetten nader omschreven, op Dinsdag, den 25 April 1843, des voormiddags ten 10 ure, in of bij de Woning Alsemgeest, nabij en in de Gemeente 's Gravezande. Alles op den verkoopdag, des morgens van 8 tot 10 uren, ter plaatse voormeld, voor een ieder te zien.
Alsemgeest-gebied in 1566, 1665, 1712 en 2019
Zie ook: Oorsprong naam Alsemgeet
Gegevens mogen worden overgenomen met bronvermelding. Wegens auteursrecht kunnen afbeeldingen niet worden gekopieerd.
