Wilhelmus Alsemgeest
In 1896 werd Wilhelmus ingechreven in Veenhuizen. Die inschrijving is nu terug te vinden op een 'Signalement-kaart' van het Drents Archief. Op de signalementkaart zijn ook kenmerken van Wilhelmus geschreven, met veel details over het rechteroor. Van Wilhelmus zijn onder andere de volgende feiten bekend:- Geboren in 1844 te Rotterdam
- 1859-1862 In West Indië gediend bij de infanterie van het N.O.I.L., het Nederlandsch Oost-Indisch Leger.
- Militair in Zuid-Amerika (oostkust) en Kaap de Goede Hoop
- Was in de jaren 1864-1865 'ligtmatroos' op een wachtschip. Een ligtmatroos is een onervaren matroos. Een wachtschip houdt de wacht bij haven, riviermonding of zeegang.
- 1865/1866 gediend in West Indië
- 1866: uit zeedienst ontslagen wegens ongeschiktheid voor de dienst door de dienst ontstane lichaamsgebreken. Daarna pensioen van het leger.
- 1870 weer ligtmatroos en een jaar later op zijn verzoek ontslagen uit zeedienst.
- 1871 ingedeeld bij het 4e regiment infanterie
- 1872 fusilier bij de koloniale troepen
- In 1878 bevond hij zich in Indië en in 1879 kwam hij weer aan in Nederland
- Van beroep werkman
- In 1896 veroordeeld door de rechtbank te Den Haag wegens landloperij. Vroegere veroordelingen: 2
- Ongehuwd
- In 1902 - op 58-jarige leeftijd - te Veenhuizen overleden
Bij de inschrijving heeft hij als moeder "Geertruida Maria Boekele" opgegeven. Dit is een andere naam dan die van zijn echte moeder: Ida Rosier. Geboortedatum en vader kloppen wel.
Oorzaak en gevolg?
In de tijd dat Wilhelmus militair was, staan diverse oorlogen en expedities geregistreerd, waarvan de belangrijkste de Atjeh-oorlog. Waarschijnlijk is Wilhelmus rond 1866 gewond geraakt tijdens één van die conflicten. Dit roept direct weer de vraag op of Wilhelmus traumatische ervaringen heeft gehad in het leger en daardoor niet goed meer kon aarden in de maatschappij.Veenhuizen en kolonies
Veenhuizen is een plaats in de gemeente Noordenveld, provincie Drenthe. Veenhuizen dankt zijn bestaan aan de bouw van drie grote gestichten voor bedelaars, landlopers en wezen in het jaar 1823. De Maatschappij van Weldadigheid wilde de armen met arbeid heropvoeden. Aanvankelijk bood men arme gezinnen uit de grote steden de gelegenheid vrijwillig naar Drenthe te komen en zich daar in koloniën te vestigen. Het idee hierachter was dat men zo als boer een nieuw bestaan kon opbouwen. Plaatsen als Frederiksoord en Wilhelminaoord zijn op deze manier ontstaan. Omdat blijkbaar niet iedereen uit vrije wil deze oplossing wilde kiezen, bouwde de Maatschappij in Ommerschans en Veenhuizen grote vierkante dwanggestichten.Ieder gebouw leverde onderdak aan gemiddeld 1200 gevangenen, of verpleegden zoals ze toen nog werden genoemd. Ze werden ondergebracht in slaapzalen van 80 mensen, die overdag werden omgebouwd tot werk- en eetzalen.
In 1859 nam de rijksoverheid de gestichten over en maakte er in de jaren zeventig van de negentiende eeuw rijkswerkinrichtingen van. Justitie bouwde rond 1900 vervolgens twee nieuwe gevangenissen, ontworpen door Johan Frederik Metzelaar en zijn zoon Willem Cornelis Metzelaar: Norgerhaven en Esserheem. Daaromheen werd een heel dorp aangelegd, gesplitst in twee delen: Veenhuizen 1 en Veenhuizen 2. Het grootste gebouw, nu Klein Soestdijk geheten, was bestemd voor de hoofddirecteur. De imposante woningen langs de Veenhuizer vaart, op de gevel voorzien van stichtelijke spreuken als "Werk en Bid" en "Huis en Haard" waren bedoeld voor het bewakend personeel.
De gezinnen die zich op vrijwillige basis als kolonisten in Drente vestigden, kwamen terecht in eenvoudige huisjes in Willemsoord, Frederiksoord en Wilhelminaoord. De kolonisten kregen een woning met een hectare grond, er werd voorzien in hun onderhoud, er was geneeskundige hulp, alsmede godsdienst- en schoolonderwijs. Het regiem van de Maatschappij was streng.
Uit een verslag van de subcommissie Monnickendam aan de kolonie blijkt hoe hard het leven in de kolonie kon zijn. Zie de site van Wil Schackmann: Verslag subcommissie Monnickendam. In dat verslag wordt ook Arie van Galen (één van de hieronder vermelde familieleden) genoemd, die wel tevreden was over zijn verblijf daar.
Andere familieleden in Veenhuizen en andere kolonies
Familieleden die in Veenhuizen of kolonies van de Maatschappij van Weldadigheid verbleven:- Wilhelmus Stephanus Alsemgeest
De vader van de hierboven vermelde Wilhelmus.
Nog geen 4 maanden na het overlijden van zijn vrouw werd Wilhelmus Stephanus (komend uit Rotterdam) geplaatst in Veenhuizen.
4 Jaar later, op 20-4-1858 werd hij ontslagen. Nog datzelfde jaar, op 24-11-1858 werd hij weer geplaatst in Veenhuizen. Hij kwam toen uit Leiden. Hij werd ontslagen in 1862
Op 18-10-1864 werd hij als verdoordeelde komend uit Leeuwarden opgenomen te Veenhuizen en op 19-10-1864 overgeplaatst naar het 3e gesticht.
Op 1-4-1868 moest hij voor de arronisements-rechtbank te Assen verschijnen. Hij werd toen nog vermeld als hovenier en bloemist wonend te Assen en werd veroordeeld wegens bedelarij. Er volgde een gevangenisstraf van 14 dagen met bevel tot overbrenging naar een bedelaarsgesticht. In 1871 en 1873 werd hij in Assen ook voor landloperij veroordeeld.
Wilhelmus Stephanus werd in 1877 te Den Bosch veroordeeld wegens landloperij. Twee jaar later overleed hij te Ommerschans. - Willemina Jacoba Alsemgeest
Willemina werd als 13-jarige ingeschreven in Wilhelminaoord als 'ingedeelde', waarschijnlijk op advies van de gemeente Den Haag. Vermeld wordt dat zij op 18-jarige leeftijd vertrok uit kolonie 1. Maar in 1855 - toen zij 21 was - deserteerde zij uit de kolonie Frederiksoord.
Haar leven moet erg moeilijk zijn geweest: geboren als een bastaard; op 10-jarige leeftijd bij het huwelijk van haar moeder erkend; verblijf in Veenhuizen; later zelf 2 bastaard-kinderen gekregen en op 46-jarige leeftijd overleden.
Toelichting: Een ingedeelde woonde bij een vrije kolonistengezin in huis in een van de drie vrije koloniën, waarvan Wilhelminaoord kolonie nr 2 was.
Ingedeelden werden ook wel bestedelingen genoemd omdat zij door een organisatie of persoon uitbesteed waren. In het begin werden vooral wees- of armenkinderen ingedeeld/besteed, maar na een tijdje konden ingedeelden alle leeftijden hebben, ook hoogbejaard.
In het begin waren er twee vormen van indeling: een groepje van zes weeskinderen werd onderbracht bij een (ouder) echtpaar dat als huisverzorgers voor hun zorgde of een individu werd ondergebracht bij een gezin van vrije kolonisten. De eerste vorm werd geleidelijk steeds zeldzamer en was rond 1840 verdwenen. Toen zaten alle ingedeelden bij een koloniaal gezin in huis. - Arie Alsemgeest
Arie Alsemgeest, tuinier en bijna een jaar weduwnaar heeft op 24-11-1904 door de Rechtbank Den Bosch voor landloperij een gevangenisstraf van twee dagen opgelegd gekregen. Van 28-11-1904 tot 30-11-1904 opgenomen in de gevangenis van Den Bosch. Daarna 4 maanden in Veenhuizen. Bij de kenmerken staat dat hij 1,60 m lang was en dat hij lager onderwijs heeft genoten. Arie is langer dan de 4 maanden gebleven, want hij is in 1908 op 56-jarige leeftijd te Veenhuizen (Norg) overleden. - Johannes Alsemgeest
De in 1812 geboren Johannes had net zoals de hierboven vermelde Wilhelmus een militair verleden. Hij was marinier en militair. Hij heeft gevochten in een veldtocht rond 1831 en is ook in Oostindië gestationeerd geweest. In 1832 kreeg hij zelfs een onderscheiding voor 24 jaar trouwe dienst. Zou hij door oorlogservaringen ook in geestelijke nood zijn gekomen en daardoor in Veenhuizen zijn beland?
Johannes werd eerst in 1870 geplaatst te Veenhuizen. Hij kwam toen uit Zwolle.
In 1871, 1881, 1884 en 1886 werd hij in Amsterdam veroordeeld wegens landloperij en bedelarij en in die jaren heeft hij zijn 'straf' uitgezeten te Veenhuizen. Op 4-6-1893 werd hij te Assen wegens bedelarij veroordeeld voor een gevangenisstraf van 1 dag met een bevel tot overbrenging naar het bedelaarsgesticht. - Petrus Jacobsz (Pieter) Alsemgeest
Pieter overleed in 1875 op 75-jarige leeftijd te Veenhuizen (Norg). Pieter was ongehuwd.
In de jaren 1841 tot en met 1862 is Pieter 7 keer ingeschreven. Hij was ingeschreven vanuit de volgende plaatsen: Leiden, Rotterdam, Utrecht en Den Haag.
Op 27-5-1872 werd Pieter betrapt op bedelarij in Assen. De arme Pieter werd veroordeeld tot een gevangenisstraf van 1 dag met bevel tot overbrenging naar een bedelaarsgesticht. - Cornelius Alsemgeest
Cornelius was een broer van de hierboven vermelde in Poeldijk gedoopte Pieter. Hij stond in 1826 ingeschreven in het register van veroordeelde bedelaars en vrijwilligers. - Helena Broodhagen
Ook Helena is in Veenhuizen overleden in 1888. Zij was toen 76 jaar en weduwe.
- Maartje Koeleveld
Maartje was 23 jaar toen zij in 1847 te Veenhuizen overleed. - Leendert Marinus van Waasdijk
Leendert werd op 16-jarige leeftijd als wees geplaatst in Wilhelminaoord en is later geplaatst in Frederiksoord. Toen hij volwassen was verliet hij de kolonieën van de Maatschappij van Weldadigheid en kon het Weeshuis der Gereformeerden binnen Delft een andere wees plaatsen. Zie ook: Het artikel van Wil Schackmann over Leendert e.a. - Herman Frans Kalff
In 1838 was Herman Frans eerst ingeschreven in Veenhuizen als 'ambtenarenvader' en hij woonde op hoeve: 50; Op 8-7-1838 was hij "bij engagement" (f 5,20 per week) zaalopziener te Veenhuizen. - Arie van Galen en gezin
Dit gezin is één van de eerste gezinnen geweest die zich als kolonisten in Willemsoord vestigden. Willemsoord is namelijk in 1820 gesticht en het gezin arriveert op 1 juni 1820 met drie eigen kinderen plus twee ingedeelde wezen uit hun oude woonplaats. Zie: De eerste bewoners van Willemsoord.
Pas op 1 mei 1869 (op 83-jarige leeftijd) is Arie buiten de kolonie geplaatst. Zijn vrouw Trijntje was 5 jaar daarvoor overleden. Van Arie is bekend dat hij tevreden was over zijn verblijf in Willemsoord.
Bij de Maatschappij staan 9 kinderen geregistreerd: Vier kinderen (Hendrik, Jan, Adrianus Antonie en Maria Gerardina H.) kregen drie maanden verlof en zijn op de vertrekdatum (1837, 1836, 1848, 1850) formeel ontslagen. Drie kinderen (Gerbrand, Klaas Antonie en Petrus Nicolaas) zijn overleden te Willemsoord (1836, 1827, 1830). Dochter Geertje is op 21-jarige leeftijd in 1843 gedeserteerd. Zij was toen zwanger van Paulus Jansen. Paulus wordt vermeld in een rapport van de Raad van Politie van 27 april 1839. Hij wordt dan door fabrieksbaas (Arie) van Galen vrijgesproken van baldadigheid.
Zoon Johannes Lamb., de jongste is op 21-jarige leeftijd in 1854 gehuwd ontslagen en is later zelf kolonist en opvolger geworden. Een opvolger (meestal de jongste) blijft in de kolonistenwoning na het vertrek van de (schoon)ouders. Johannes is in 1880 met zijn gezin uit Willemsoord vertrokken.
In een overzicht van de kolonistengezinnen d.d. oktober 1844 schrijft de directeur: 'Het gezin van Galen bestaat op dat moment uit vader en moeder van Galen/Visser en de kinderen Adriaan van 20, Maria van 13 en Johannes van 11. Arie is opziener in de fabriek. Zijn vrouw is ziekelijk maar verricht wel wat huishoudelijke bezigheden. De oudste zoon is timmerman. Maria verdient niets maar helpt haar ziekelijke moeder met het huishoudelijke werk en de jongste gaat nog naar school. Arie en zijn oudste zoon verdienen voldoende. Zij behoren tot de zogeheten 'valide huisgezinnen'. Met uitzondering van Trijntje zijn allen gezond'. Kortom, er zijn niet de minste aanmerkingen.
Op 9 juni 1854 krijgt Arie van Galen antwoord op een door hem geschreven brief d.d. 10 april met daarin de vraag of zijn zoon Anton (Adrianus Anton) met vrouw en kind bij hem mag komen inwonen en de hoeve op die zoon overgeschreven mag worden. De Subcommissie vindt dat goed, maar de Permanente commissie gaat niet accoord omdat Arie's zoon gehuwd is en zich buiten de Kolonie bevindt. Maar Arie laat het er niet bij zitten en schrijft dat dat laatste wel vaker voorkwam. Zijn er soms andere redenen? Aan de verdiensten kan het ook niet liggen. Hij is al 35 jaar betrokken bij het fabriekswezen. Alle kinderen zijn inmiddels het huis uit, behalve de jongste, Johannes Lambertus. Deze heeft van de Subcommissie van Den Haag een hoeve toebedeeld gekregen, omdat zijn schoonvader uit die stad kwam. De zoon (Anton) waar hij, Arie, voor vraagt, heeft door vlijt en spaarzaamheid een eigen woning verworven buiten de Kolonie, ter waarde van f 100,- die hij bereid is af te staan. De afloop van Arie's pleidooi is me niet bekend.
Arie krijgt in 1857 f 0,50 per week in zilver.
- Evert Janse Thoen
Evert was in juli 1825 opgenomen als bedelaars kolonist in de kolonie Ommerschans. Hij is diverse malen ontslagen maar daarna toch weer in Ommerschans geplaatst. 29 jaar later (16-2-1854) is hij in Ommerschans overleden. - Klaas Dirksz Grootegoed
Klaas werd door de gemeente Monster uitgezonden naar de kolonie van de Weldadigheid te Ommen. Hij was bedelaar. In de aanmeldingsbrief schrijft de gemeente dat de boerenarbeider Klaas gezond is en een sterk gestel heeft en daardoor geschikt voor veel arbeid.
Uit de registratiekaart blijkt dat Klaas (nr. 658) op 6-5-1823 is aangekomen in de kolonie. Hij is op 14-2-1824 overleden met als oorzaak 'afgeleefd'
Het roept vragen op: Hoe kan het dat een 'gezonde en sterke' man na 9 maanden overlijdt, omdat hij is afgeleefd? Waarom wordt zijn echtgenote niet vermeld? Welke drama's hebben zich afgespeeld in zijn gezin?
Bronnen:
- Het Drents Archief
- "Het pauperparadijs", boek van Suzanne Jansen
- Wikipedia
- Toeristeninformatie Nederland
- Museum Veenhuizen
- Wil Schackmann en zijn boek "De proefkolonie"
- Vereniging Oud-Monnickendam
